Uzun zamandır Sovet dövründə ermənilərin nəzarətində olan tarix kitablarından götürülmə bir faktı dəqiq araşdırmadan hər kəs yazır. Hətta bu günün özündə belə Türkiyə və Azərbaycanda belə bir tarixi yanlışlıq və səhv kitablarda və sosial mediada paylaşılır:
" 4 avqust 1922-ci ildə Qurban bayramı zamanı Tacikistandakı Belçivan yaxınlığında Aqop Melkovyanın rəhbərlik etdiyi bolşevik ordusuna qarşı olan döyüşdə öldürülüb"
Bu günə qədər də hər kəs elə bilir ki, Ənvər Paşa kimi qəhrəman kişini hansısa erməni öldürüb. Hətta erməni tarixçiləri lap irəli gedərək guya Aqopa Ənvər paşa təkbətək döyüşdə məğlub olub və erməni onu qılıncla doğrayıb. Bu fakt hələ də yazılacaq idi ki, bu barədə əsl həqiqətlər üzə çıxana qədər..
Ənvər Paşa Türk dünyasının ən cəsarətli generallarından biri olub. Onun şəxsiyyəti haqqında sadəcə bir fakt yazacam ki, türk dünyasında, xüsusilə Azərbaycanda onu necə seviblər. Əziz Alpoud Türkiyədə qələmə aldığı xatirələrində 1920-ci ildə Bakıda keçirilən Şərq Xalqlarının Qurultayında iştirak etmək üçün gələn Ənvər Paşa haqqında yazırdı: “Hörmətlə əlini sıxdım, təşəkkür edərək ayrıldım. Arxamda xeyli həmyerlilərimiz yığışmışdı. Mən maşından aralanarkən ağ saqqallı, yaşlı bir qoca iki əli ilə sağ əlimə yapışdı və mən onun nə istədiyini anlayıncaya qədər əlimdən öpdü... Çünki bu əlim Ənvər Paşanın əlinə toxunmuşdu...”
Ənvər Paşa bolşevik dəstələrinə qarşı savaşda öldürülüb, lakin nə onu nə Aqop Melvokyan öldürüb nə də onun ölümündə bir erməninin rolu olub. Ermənilər yalandan rusların əli ilə belə saxta tarix yazıb, Ənvər Paşanın guya uydurma soyqırıma görə qisasların alıblar. Ənvər Paşanın ölürdəcək kişilikdə dünyada nə bir erməni ola bilər nə doğulub və nə də doğula bilər. İndi isə real hadisə necə olub:
Georgi Ağabekova Ənvər Paşa əməliyyatında iştirak edib və o yazır :
" Ənvər Paşanın başçılıq etdiyi Basmaçıların qərargahı dağlara qaçdı, lakin ətrafa göndərilən eskadrona rast gələrək döyüşü qəbul etdi. Döyüş nəticəsində düşmənin qərargahı darmadağın edilib. Yalnız üç nəfər qaça bildi. Döyüş meydanında 28 cəsəd qaldı. Onların arasında Ənvər Paşa da müəyyən edilib. Qılınc zərbəsi ilə onun başına və gövdəsinin bir hissəsinə zərbə endirildi.
O öləndə əlində Quran kitabı var idi."
( Bax: Ağabekov G. GPU Çekistin qeydləri. Berlin, 1930. S.55.)
Ənvər Paşanın dəstəsi - Dövlətmənd bəy, Qazax Murad, Kazanlı Kərim bəy, Müslümanqul, Çərkəz Hüseyn Nafiz, Danyal bəy kimi döyüşçülərdən ibarət idi və Dövlətmənd bəy Ənvər Paşanı arxadan vurmaq istəyən bolşevik əsgərini atın üstündə əlləri ilə boğmuşdur.
Sonradan İbrahim bəyin dindirilməsi zamanı o demişdir ki, Ənvər Paşa can verən zaman "Hər şey Vətən üçün, hər şey Türküstan üçün" deyib.
Türk generalının cənazəsi, eləcə də sənədlər Buxara Qüvvələr Qrupunun xüsusi idarəsinin sərəncamında idi. Kağızlar arasında türk, fars, özbək dillərində sənədlər, şifrələr, məktublar, o cümlədən Tavfia adlı qadından, eləcə də Qrunvalddan uşaqların atalarına almanca yazdığı məktublar var idi. ( Bax: Arxiv sənədi, РГВА, ф.110,оп.3, д.1104, л.61)
"Ənvər paşanın məhv edilməsində xidmətləri M.Nikitinin komandanlığı altında olan sağ kolonda olan 8-ci Başqırd süvari briqadasının 16-cı alayının 3-cü eskadrilyasına məxsus idi. Ənvər paşa sinəsindən beş güllə ilə öldürüldü."
Bu rəsmi məlumat idi və bolşevik hökuməti bunu beləcə qeyd edib. (Bax: Olaf Caroe, Soviet Empire, the Turks of Central Asia and Stalinism. London, 1953,125.)
Lakin Ənvər Paşa öldürülüb dəfn edilməsinə baxmayaraq 11 gün bolşevik dəstələri onun öldüyünü bilməyiblər. Bütün ərazini axtarıblar və nəhayət əsir düşən basmaçlardan biri, İbrabimbəy ( sonradan güllələndi şahid olduğu üçün) Ənvər Paşanın döyüşdə öldürüldüyünü etiraf edir. Bolşeviklər 11 gündən sonra həmin ərazidə qəbirləri qazmış, bir bir meyidləri incələmiş və nəhayət onun cəsədini tapmışdır. Bolşeviklər tam əmin olduqdan sonra bu Ənvər Paşadır, onun dəfn edilməsinə izn vermişdir. (Bax: Arxiv sənədi, РГВА, ф.110, оп.3, д.1106, л.49)
Ənvər Paşa şəhid olduqdan sonra rus hissə komandiri Kulikov tərəfindən əşyaları Daşkəndə, oradan da sonralar Moskva hərbi muzeyinə göndərilmişdi.
1996-cı ildə isə Tacikstan-Türkiyə arasında imzalanan müqaviləyə görə Düşənbənin təxminən 200 km şərqindəki Belçivan şəhərinə bağlı Obtar kəndində olan Ənvər paşanın məzarı müəyyən edilmiş, Türkiyəyə gətirib burada dəfn edilib.
Bu günə qədər erməni, rus və Azərbaycan mənbələrinin verdiyi məlumatlar yanlışdır. Ənvər Paşanın cəsədi araşdırılan zaman da əsl həqiqətlər üzə çıxmışdır. İndiyə qədər Aqop Melkumyanın guya təkbətək döyüşdə onun sağ əlini kəsməsi məsələsi də yalan çıxdı, onun ölümündə nemezsisin rolu da yalan çıxdı, hər hansı bir erməninin onun ölümündə rolu olmadığı da üzə çıxdı. Bir sözlə yenə də ermənilərin saxta tarix yazdığı sübut edildi. Təkrar edirəm erməni milləti içərisində elə bir kişi olmayıb ki, nəinki Ənvər Paşa ilə üz üzə gəlsin, hətta onun meyidinə belə yaxın dursun. Ənvər Paşa döyüşdə kişi kimi vuruşub və sinəsinə beş güllə alaraq ölüb. Əsl Türk törəsinə uyğun. Sinəsindən vurularaq Tanrı dağlarına qalxmışdır.
Ruhu şad olsun
Zaur Əliyev, dosent
