Yetkinlik yaşına çatmayan məhkumların hüquqlarının təmin olunması, onların sosial adaptasiyası və cəmiyyətə reinteqrasiyası bu gün cəza icra siyasətində prioritet istiqamətlərdən biridir. Müasir hüquq sistemi, xüsusilə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi, uşaqların müdafiəsi prinsipinə əsaslanaraq, yeniyetmələrin cəza icra müəssisələrində saxlanılma şəraitini və onlara münasibəti insan hüquqlarına uyğun şəkildə tənzimləyir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası, "Uşaq hüquqları haqqında" Qanun, Cinayət Məcəlləsi, Cinayət-Prosessual Məcəllə və Cəza İcra Məcəlləsi bu sahədə mühüm hüquqi bazanı təşkil edir. Bu sənədlər yetkinlik yaşına çatmayanların cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmasında, cəza müddətində və sonrakı mərhələdə onların hüquq və azadlıqlarının qorunmasına xüsusi diqqət yetirilməsini təmin edir. Cəza İcra Məcəlləsinə görə, 18 yaşına çatmayan məhkumlar üçün ayrıca penitensiar müəssisələr fəaliyyət göstərir. Burada məqsəd təkcə cəzanı icra etmək deyil, eyni zamanda onların tərbiyəsi, təhsili, peşə hazırlığı və sosial davranışlarının formalaşdırılmasıdır. Bu müəssisələrdə yeniyetmələrin fiziki və psixoloji sağlamlığına, mənəvi inkişafına və sosial bacarıqlarına xüsusi önəm verilir. Onlara mütəmadi olaraq pedaqoji, psixoloji və hüquqi yardım göstərilir. Məktəb təhsili, kitabxana fəaliyyəti, idman və mədəniyyət tədbirləri, peşə təlimləri və məşğulluğa hazırlıq proqramları bu müəssisələrin əsas fəaliyyət istiqamətləri sırasındadır.
Yeniyetmələrin hüquqlarının müdafiəsi təkcə qanunla deyil, həm də beynəlxalq öhdəliklərimizlə təmin olunur. Azərbaycan Respublikası BMT-nin "Uşaq hüquqları haqqında" Konvensiyasının iştirakçısı olaraq, uşaqların azadlıqdan məhrum edilməsini son çarə və mümkün qədər qısa müddətli tədbir kimi qəbul edir. Bu konvensiya əsasında məhkum edilmiş uşaqların saxlanılma şəraiti onların ləyaqətini alçaltmamalı, inkişafını əngəlləməməli və reabilitasiyasını təmin etməlidir. Reinteqrasiya prosesi isə məhkumluqdan sonra başlayır. Cəza müddəti başa çatdıqda, yeniyetmələrin cəmiyyətə qaytarılması üçün onların ailə ilə əlaqələrinin bərpası, təhsilə davam etməsi, əmək bazarına uyğunlaşması və sosial münasibətlərə inteqrasiyası olduqca vacibdir. Dövlət bu sahədə həm sosial xidmətlər, həm də qeyri-hökumət təşkilatları vasitəsilə dəstək mexanizmləri tətbiq edir. Bütün bu tədbirlərin əsas məqsədi yeniyetmə məhkumların cəzalandırılması ilə bərabər onların yenidən hüquqazidd davranışlardan çəkindirilərək, sağlam və faydalı bir fərd kimi cəmiyyətə qazandırılmasıdır. Bu isə yalnız hüquqla deyil, həm də humanizm prinsipləri, maarifləndirmə, sosial dəstək və cəmiyyətin tolerant münasibəti ilə mümkün ola bilər.
Əli İbrahimov, hüquqşünas
