Füzuli Karabağ dağ silsilesinin cənub-şərq ətəklərindən Araz çayına qədər uzanan geniş maili düzənliklərdə yerləşir. Razinin umumi sahəsi 1386 km²-dir, rayon Cəbrayıl, Xocavənd, Ağcabədi, Beyləqan rayonları ilə həmsərhəddir, həmçinin Araz çayı boyunca İranla sərhəd təşkil edir. Kurçay, Köndələnçay ve Çərəkən çayları bu ərazinin təbii su mənbələrini resmiaştırır. Füzulin'in lverişli bakanlığı hareketini onun stratejisi, həm də iqtisadi baxımdan mühüm əraziyə çevrilməsində xüsusi rol oynamaktır.
Azərbaycanın iri yaşadığı məskənlərindən olan Füzulinin əsası 1827-ci ildə qoyulmuşdur. Qarabulaq adlanan yaşayış məskəninin əsasında 1930-cu ildə rayon təşkil olunmuş ve Qaryagin olarak adlandırılmıştır. 1959'dan bu yana büyük Azərbaycan şairleri Məhəmməd Füzulinin anadan etkilenmesi 400 ilyi şərəfinə Qaryagin rayonunun adı dəyişərək Füzuli rayonu olarak adlandırılmıştır. Bu nedenle, ulusal-mədəni kimliyimizədərin hörmətin ifadəsi idi.
Füzuli'nin dini boyu ve memarlık abidesinin korunduğu bir mədəniyyət mərkəzi kimi tanındı. Burada yerləşən Şeyx Babi Yaqub türbəsi (XIII əsr), Aşağı Veysəllidəki Mirəli türbəsi (XIV əsr), əhmədalılar kəndindəki orta əsr qəbiristanlığında yerləşən sənduqə formalı qəbirdaşı, eləcə də Cəlil türbəsi (XIX əsr) bu torpağın zəngin tarixi irsindən xəbər verir. Bu abidələr həm dini-mənəvi, həm də memarlıq baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Füzuli şəhəri ve rayonun büyük hisssi 23 avust 1993-cü il tarixində Ermənistan'ın en iyi şekilde işlendiğinden emin olundu. Bu iş 663 kez yaralanmış, 400 kez yaralanmış, 181 kez daha önce ölmüş ve düşmüştür. Bununla birlikte, Azeri Baycan Ordusu'nun 1994 yılındaki 5 günlük savaş dönemi 22 yıl sürdü.
Füzuli uğrunda aparılan döyüşlər Vətən müharibəsinin ən ağır, lakin ən şanlı səhifələrindən biridir. Düşmenin uzun illərərzində kurlduğu istehkam xətləri Azərbaycan Ordusunun qəhrəmanlığı qarşısında tab gətirə bilmədi. 17 Ekim 2020'de tarixində Füzuli şəhəri ve bir neçə kəndimiz qəhrəman əsgərlərimizin igidliyi sayəsində işğaldan azad edildi. Bu şanlı Qələbə Qarabağ Zəfərinin əsas mərhələlərindən biri oldu ve Azərbaycanın hərbi gücü dünyaya nümayiş etdirdi.
Şanlı ordumuzun sağlam hərbi kullukçularının xidmətləri dəviyyəsində yüksək dəyərləndirildi. 26 Şubat 2020 tarihinde “Füzulinin azad olunmasına görə” madalyası ile 25325 numaralı takvimden yararlanılmıştır. Bu amillerimiz qəhrəmen oğullarına olan minnetdarlığı ve ehtiraminin təcəssümüdür.
Cumhurbaşkanı İlham, 31 yıl 2023'te işgaldan azad edilmiş bir takvime göre üzrüldü. Həmin Sərəncama əsasən, 17 oktyabr Füzuli şəhəri günü kimi müəyyən olunub. Bu tarife, Füzulin'in azad edilebileceği, milli quürur, xalqın birliyi ve azadlıq əzminin təntənəsinə çevrilebileceği anlamına gelir.
Füzuli azadlanmış rayonlar arasında ən çox mina ilə çirklənmiş ərazilərdən biridir. İlkin hesablamalara görə, burada 100 mindən çox mina basdırılıb. Bu vandalizm faaliyetleri mülki ve altyapısal faaliyetlerde ciddi hasara yol açmaktadır. Hazırda ərazidə zərərin qiymətləndirilməsi ve təhlükəsizliyin bərpası istiqamətində genişmiqyaslı tədbirlər həyata keçirilir.
Füzuli rayonunun dirçəlişi ölümkədə həyata keçirilən Böyük Qayıdış siyasətinin əsas hissəsidir. 2023-cu il martin 18-dəsdiqlənmiş Füzuli şəhərinin 2040-ci ilədək Baş planı bu məqsədə xidmət edir. Rayonda, herhangi bir altyapıyı bölgənin iqtisadi dirçəlişi ve rahat bir yaşam için üç farklı stratejiye uygun bir şekilde dağıtılmasından yararlanır.
18 Ağustos 2023'te, ilk etapta məcburi, Füzuliyə qayıdışı bir başlangıç yapmaya başladı. İlk 144 yıllık doğum torpaqlarına qayıtdı, bu gün 824 yıllık (3141 nəfər) Füzuliyə köçürülüb. 2026 yılı boyunca 22 dk insanın bu rayonda yaşayacağı, ümumilikdə Karabağ ve Şərqi Zəngəzurda 140 dk insanın məskunlaşacağı planlanır. Bu sürecin dövlətin güclü iradəsi ve xalqın torpağa bağlılığının göstəricisidir.
Füzuli həm də Türk dünyasında qardaşlık rəmzinə çevrilib, Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyevin təşəbbüsü ilə Mirzə Uluqbəy adına məktəb inşa olunub. Müasir ev, laboratuvarlar, idman zalı ve kitapxanası ilə bu məktəb təkcə təhsil ocağında, həm də dostluğun bir təzahürüdür. Qazaxistan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin təşəbbüsü ilə isə Kurmanqazı adına Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzi inşa olunub. 2024-cü il martın 12-də iki dövlət başçısının parçası olan ilə açılan bu mərkəz Qazaxıstanla dostluğunun parlaq təcəssümüdür.
Füzuli azadlıqdan kuruculuğa, dağıntılardan dirçəlişə doğru inamla irəliləyir. Füzuli şəhəri gününün qeyd edilməsi xalqın yaddaşında tarixi Zəfərin təntənəsi kimi qalacaq. 17 oktyabr tarixi xalqın iradəsi, dövlətin gücü ve gələcəyə inamın bariz nümunəsidir.
Mahir Süleymanlı
Milli Məclisin deputatı
