İordaniya turizm bürosunun dəvəti və “R-travel&Tours” Azərbaycan şirkətinin dəstəyi ilə həyata keçirilən layihə çərçivəsində İordaniyaya baş tutan səfər yekunlaşdı. Bu səfərə ölkəmizin bir neçə turizm şirkəti və bloggerlər dəvət olunmuşdu.
Sözsüz ki, bu səfər hamımıza nağıl kimi görsənirdi. Regionda baş verən toqquşmalar səbəbindən bizi nə gözlədiyini bilmirdik. İnternet resurslarında İordaniyanın 70 faiz əraisinin səhra olduğu qeyd edilirdi. Amma biz paytaxt Əmmana çatanda təsəvvürlərimiz alt-üst oldu. Burada nə müharibə abu-havası var idi, nə də fikirləşdiyimiz kimi Əmman səhra şəhəri deyildi. Əmman 12 təpə üzərində inşa edilən müasir bir şəhərdir. Maraqlıdır ki, şəhərdə metro olmasa da burada tıxaca rast gəlmək mümkün deyil.
Əmman İordaniyanın paytaxtı olmaqla yanaşı ölkənin böyük şəhəridir . Ölkənin 10 milyon əhalisinin 4 milyon 500 min nəfəri Əmmanda yaşayır. Amma qeyri-rəsmi rəqəmlərə görə hal-hazırda Əmmanda 5 milyondan biraz artıq əhali yaşayır. Çox maraqlıdır ki, səfərdə olduğum müddətdə bu qələbliyi görmədik.
Qədim dövrlərdə bu şəhər Rabbath-Ammon (və ya Rabba), Ellinistik-Roma dövründə – Filadelfiya adlanırdı . VII-IX (7-9)-cu əsrlərdə Ərəb xilafətinin tərkibində olan bu şəhərin çiçəklənməsi də məhz bu dövrə təsadüf edir . Əmmanda Osmanlı ənənələri də özünü göstərir. Səbəb aydındır. Çünki Əmman 1516-cı ildən Birinci Dünya Müharibəsinin sonuna qədər – Osmanlı İmperiyasının tərkibində olub.
Əmmanda məskunlaşmanın ən erkən sübutu eramızdan əvvəl 7000-ci ildə zirvəsinə çatan Ain Ghazal kimi tanınan Neolit dövrüdür. Dəmir dövründə şəhər Rabbath Ammon adlanır və Ammon sivilizasiyasının paytaxtı kimi xidmət edirdi. Eramızdan əvvəl 3-cü əsrdə Ptolemey hökmdarı II Ptolemey Filadelf şəhəri yenidən qurdu və adını “Filadelfiya” qoydu və onu Ellinizm mədəniyyətinin regional mərkəzinə çevirdi. Roma hakimiyyəti altında Filadelfiya birbaşa Ərəbistan Petraea’nın bir hissəsi olaraq idarə edilməzdən əvvəl Dekapolisin on Yunan şəhərindən biri idi. Raşidun xilafəti eramızın 7-ci əsrində şəhəri Bizanslılardan geri aldı və indiki adını Əmman qoydu. Orta əsrlərin böyük bir hissəsi boyunca şəhər Balka bölgəsinin mərkəzi olaraq xarabalıq və tərk edilmə dövrləri ilə nisbi çiçəklənmə dövrləri arasında dəyişdi. Əmman 15-ci əsrdən 1878-ci ilə qədər, Osmanlı hakimiyyəti çərkəz qaçqınlarını oraya yerləşdirməyə başlayana qədər böyük ölçüdə tərk edildi. Daha bir maraqlı məqam isə burada çərkəzlərin çoxluğudur. Əmmanda təqribən 150-200 min arası çərkəz yaşayır.
Məhz Əmmana ilk düşəndə buranın sakit bir şəhər olduğunun fərqinə vardıq. Əmman 3 böyük imperiyanın Roma, Bizans və Osmanlı imperiyalarının ənələrini özündə qoruyur. Səfərimizin ikinci günü Əmman Qalasını ziyartə etdik. Bu ərazi Əmman şəhərinin mərkəzində yerləşən arxeoloji sahədir . L formalı təpə Əmmanı təşkil edən yeddi təpədən ( cəbal ) biridir .
Qalanın bir çox böyük sivilizasiyalar tərəfindən işğalının uzun tarixi var. Neolit dövründən bəri yaşayış dəlilləri tapılmış və təpə Tunc dövründə (e.ə. 1800) möhkəmləndirilmişdir. Təpə eramızdan əvvəl 1200-cü ildən sonra Ammon Krallığının paytaxtı oldu . Sonralar Yeni Assuriya İmperiyası (e.ə. 8-ci əsr), Yeni Babil imperiyası (e.ə. 6-cı əsr), Ptolemeylər , Selevkilər (e.ə. III əsr), Romalılar (e.ə. I əsr), Bizanslılar kimi imperiyaların hakimiyyəti altına düşdü. (3-cü əsr) və Əməvilər (7-ci əsr). Əməvilərdən sonra bir tənəzzül dövrü gəldi və 1878-ci ilə qədər çox vaxt keçmiş şəhər yalnız bədəvilər və mövsümi fermerlər tərəfindən bəzən istifadə edilən tərk edilmiş xarabalıq yığınına çevrildi. Bu boşluğa baxmayaraq, Amman Qalası dünyanın ən qədim davamlı məskunlaşan yerlərindən biri hesab olunur.
image-4Burada hələ də görünən tikililərin əksəriyyəti Roma, Bizans və Əməvi dövrlərinə aiddir. Buradakı əsas qalıqlar Herakl məbədi , Bizans kilsəsi və Əməvilər sarayıdır .
İordaniya Arxeologiya Muzeyi 1951-ci ildə təpədə tikilmişdir. İstiqlad divarları ərazinin ürəyini əhatə etsə də, qədim işğal dövrləri geniş əraziləri əhatə etmişdir. Tarixi tikililərin, türbələrin, tağların, divarların və pilləkənlərin müasir sərhədləri yoxdur və buna görə də bu yerdə, eləcə də ətraf ərazilərdə və Əmmanda əhəmiyyətli arxeoloji potensial var.
Arxeoloqlar 1920-ci illərdən İtaliya, Britaniya, Fransa, İspan və İordaniya layihələri də daxil olmaqla ərazidə işləyir , lakin Sitadelin böyük bir hissəsi qazılmamış olaraq qalır. Tarixin bir çox gizlinlərini özündə saxlayan bu arxeloji məkana üz tutan turistlərin sayı ildən ilə artır. Daha bir maraqlı məqam isə İordaniyanı turizm məkanı kimi kəşf etməkdir. Əsasən Avropa ölkələri, Çin və Şərqi Amerika ölkələrindən gələn turistlər bu tarixi abidələrdə çox görmək mümükündür. Rəsmi rəsmi statistikaya görə İordaniyaya 2023-cüildə 5.6 milyon turist gəlib. İldən ilə turist axının gücləndiyi İordaniyada turistlərin qarşılanması üçün kifayət qədər potensial var.
Qoşqar Salmanlı
