Bu yaxınlarda aparılan araşdırmam göstərir ki, nə çox sərt, nə də çox rahat tərbiyə tərzi arzu olunan uğuru gətirmir. Valideynlər xoşbəxt bir mühit tapmaqla ən böyük təsirə sahib olurlar - lakin bunu tapmaq həmişə asan deyil.
Valideynlər övladlarının tərbiyəsində nə qədər sərt olmalıdırlar və onları narkotikdən necə qoruyaq?
Yalnız qızıl ortanı tapmaqla təsir var, ilk növbədə bunu tapmaq lazımdır.
Uşaqların və gənclərin alkoqol və narkotiklərə aludə olmamaları üçün onlara nə qədər nəzarət və sevgi lazımdır? Bu, Avropa Profilaktika üzrə Tədqiqatlar İnstitutundan ( IREFREA ) beynəlxalq tədqiqatçılar qrupu tərəfindən bu yaxınlarda dərc edilmiş araşdırmada verilən sualdır.
Tədqiqat üçün alimlər altı Avropa ölkəsindən olan 7000-dən çox gəncin valideynləri ilə əlaqəsini, narkotik və alkoqol istehlakı davranışını və valideynlik üsullarını araşdırıblar. ( Düzdür, Avropa ilə Azərbaycan gəncləri qismən fərqlidir )
Məlum oldu ki, uşaq tərbiyəsinin ifrat üsulları uşaqlara və gənclərə təsir etmək üçün uyğun deyil. Tədqiqatçıların fikrincə, uşaqlar və gənclərlə həddindən artıq sərt davranmaq tərbiyə metodu qədər uyğun deyil, orta yer axtarır.
Buna görə də tədqiqatda iştirak edən elm adamları müvafiq uşaqla münasibəti və ona əsaslanan tərbiyəni həddindən artıq səlahiyyət və uyğunluq arasında uyğunlaşdırmağı tövsiyə edirlər. Başqa sözlə, valideynlər xoşbəxt bir mühit axtarmalıdırlar - amma bu, praktikada həmişə asan deyil.
Belə bir orta nöqtəni tapmaq üçün ilk növbədə “uşaq və valideynlər arasında yaxşı münasibət qurmaq” üzərində iş aparılmalıdır. Amma bu birtərəfli deyil. Valideynlər və uşaqlar arasında aydın, ədalətli və mübahisəli ünsiyyət "aydın qaydalar və sərhədlərin bildirilməsi" qədər vacibdir. Burada əsas qayda uşaqları arqumentlərlə inandırmaqdır.
Tədqiqat göstərdi ki, övladları tərəfindən nə avtoritar, nə də anti-avtoritar kimi qəbul edilən valideynlər uşaqların asılılıq davranışına ən yaxşı təsir göstərir.
Uşaqları narkotik, alkoqol və digər asıllıqlardan uzaq tutmağın ən perspektivli yolu “aydın qaydaların şəksiz tələffüzü və bu qaydaların praktikada sevgi ilə və çevik tətbiqi”dir. Bu tətbiq uşaqlar və gənclər tərəfindən qəbul edilməsi ehtimalı böyük olmalıdır.
Uşaqlar qaydalar və anlayış istəyirlər.
Valideynlərindən aydın qaydalar almayan uşaqlar çox vaxt bunu valideynlərinin diqqətinin olmaması kimi qəbul edirlər - özlərini laqeyd hiss edirlər. Narkotik istifadəsi o zaman diqqətə ehtiyacın ifadəsi ola bilər. Bundan əlavə, tədqiqatlarım göstərdi ki, valideynlər ciddi nəzarət tədbirlərindən imtina etdikdə, yani "yumşaq" olduqda, uşaqlar və yeniyetmələr narkotiklərdən istifadə etmirlər.
Araşdırmama görə, avtoritar tərbiyə alan uşaqlar böyüdükcə asılılıq inkişaf etdirə bilərlər.
Fikrimcə, valideynlərin təsiri həmişə məhduddur. Analar və atalar həmişə nəzərə almalıdırlar ki, onların tərbiyəsi övladlarının inkişafına təsir edən yeganə amil deyil. Qardaşlar, məktəb yoldaşları, internet, televiziya və bir çox digər amillər narkotikdən istifadə edib-etməmək qərarında böyük rol oynaya bilər.
Valideynlər həmişə nümunədirlər.
Bu mənada uşağın davranışını valideyn tərbiyəsi ilə tam modelləşdirmək olmaz. Uşaqlar və gənclər özləri də qərar verirlər. Ancaq öz davranışlarını modelləşdirməklə, valideynlər uşaqlarına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərdiklərini sübut etdilər. Məsələn, valideynləri müntəzəm olaraq alkoqol və ya narkotik qəbul edən uşaqların öz asılılıqlarını inkişaf etdirmək riski daha çoxdur.
Tədqiqatım həmçinin valideynlərin tərbiyəsi zamanı ardıcıl yol tutmasının nə qədər vacib olduğunu göstərir. Onlar eyni davranış qaydalarını tətbiq etməlidirlər. Hansı valideynin uşağa daha çox çıxışı və ya təsiri olduğuna inanmasından asılı olmayaraq, nəticədə deviant valideynlik həmişə hər iki valideynin etibarını azaldır. Bu, birlikdə yaşayan valideynlərə də, onların tərbiyəsini bir-birindən ayrı təşkil edən valideynlərə də aiddir.
Xəbərdarlıq əlamətləri - uşağınızın narkotik istifadə etdiyini necə müəyyən etmək olar?
Uşaqlarda maddə asılılığının bir çox mümkün əlamətləri var - və bu cür əlamətləri səhv şərh etməyin bir çox yolları var.
Əgər uşağınızda aşağıdakı əlamətlərdən birini və ya bir neçəsini müşahidə etsəniz, sakit söhbət etməli və lazım gələrsə, həkim və ya narkotik məsləhətçisindən məsləhət almalısınız.
Fiziki əlamətlər tez-tez uşağınızın narkotikdən sui-istifadə etdiyini bildiyiniz ilk və bəzən ən bariz əlamətlər arasındadır. Məktəbdə, dəyişikliklər tez-tez nəzərə çarpır. Əgər məsələn uşağınızın qiymətləri birdən aşağı düşərsə, yaxından baxmalısınız. Digər əlamətlər tez-tez pul çatışmazlığı, uşağınızın paltarında və ya uşağınızın otağında qəribə qoxular, zədələnmiş siqaret paketləri və oğlunuzun və ya qızınızın ətrafından şübhəli ifadələr də ola bilər.
Uşağınızda müşahidə etdiyinizi düşündüyünüz fiziki xüsusiyyətlər bəlkə də ən aldadıcı "ipuculardır". Lakin, məsələn, oğlunuzda və ya qızınızda daimi iştahsızlıq, xroniki yorğunluq, yuxusuzluq, qızartı və ya dəyişik gözlər, şiddətli öskürək və ya arıqlama müşahidə etsəniz, əlbəttə ki, bunu aydınlaşdırmağa çalışmalısınız.
Xarakter dəyişiklikləri çox tipikdir, lakin nəticədə narkotik asılılığının əlamətlərini tanımaq da çox çətindir. Müşahidə olunan anormallıqlar üçün başqa hansı səbəblərin sual altına düşə biləcəyini düşünün. Xüsusilə yetkinlik dövründə, kiçik, emosional böhranlar - məsələn, sevgi tutması - və ya üsyankar davranışlar bəzən faciəli şəxsiyyət pozulmalarının səbəbi olur. Buna baxmayaraq, nəzərə çarpan laqeydlik və ya əhval dəyişikliyi, əsəbilik, apatiya, depressiv əhval-ruhiyyə və sosial əlaqələrdən uzaqlaşma kimi əlamətlərə diqqət yetirin. Dost dairəsoni birdən dəyişsə belə məsələn, əvvəllər heç vaxt eşitmədiyiniz insanlarla, həyəcan zəngləri çalmalıdır.
Bəzi ləvazimatlar, ehtimal ki, narkomaniyanın ən bariz göstəriciləridir. Yanmış qaşıqlar, oynaqlar, uzun kağızlar, fitlər, şprislər, ( falqalar ) və ya boş klipslər tapsanız, bu, narkotikdən istifadənin göstəricisidir. Bununla belə, sizə tanış olmayan bitkilər, toxumlar, tozlar və ya tabletlər də diqqətinizi çəkməlidir.
Ardı var.
Regional Sosial Təşəbbüslərə Dəstək İctimai Birliyinin sədri Narkoekspert Emil Maqalov
