Xüsusi risk qrupuna daxil olan məhkum və həbs edilmiş şəxslərin islahı, onların daxili rejim qaydalarına əməl etmələrinin təmin olunması, cəza-icra siyasətinin ən çətin və məsuliyyətli istiqamətlərindən biridir. Bu kateqoriyaya aid şəxslər adətən, ağır və xüsusilə ağır cinayətlər törətmiş, dəfələrlə məhkumluq həyatı yaşamış, cinayət aləmi ilə bağlılığı olan, aqressiv davranış meyllərinə malik və islah prosesinə qarşı müqavimət göstərən şəxslər olur. Belə şəxslərlə işləmək üçün cəza-icra orqanlarının əməkdaşları yüksək peşəkarlıq, dözümlülük, psixoloji hazırlıq və insan davranışlarını dərin təhlil etmək bacarığına sahib olmalıdırlar.

İlk növbədə, əməkdaş bu kateqoriyadan olan məhkumlarla işə yanaşmasında obyektivlik və qanunun aliliyi prinsipinə əsaslanmalıdır. Heç bir şəxsə fərdi münasibətə, şəxsi simpatiya və ya antipatiyaya əsaslanaraq davranmaq olmaz. Xüsusi risk daşıyan məhkumlar çox vaxt əməkdaşların davranışlarını, danışıq tərzini və psixoloji vəziyyətini diqqətlə izləyirlər. Əgər əməkdaş bir dəfə belə emosiyalarına uysa, sərt və ya ədalətsiz davransa, bu, dərhal bütün müəssisədəki intizam mühitinə mənfi təsir göstərə bilər. Ona görə də hər bir əməkdaş prinsipial, eyni zamanda, etik davranış sərgiləməli, öz hərəkət və qərarları ilə nümunə olmalıdır.

İkinci mühüm istiqamət psixoloji təsir və kommunikasiya bacarığıdır. Xüsusi risk qrupuna daxil olan şəxslərin çoxu uzunmüddətli stress, aqressiya, inamsızlıq və ədalətsizlik hissi ilə yaşayır. Onları zor və cəza ilə deyil, məntiqli, ardıcıl və məqsədyönlü psixoloji təsir üsulları ilə yönləndirmək daha effektiv nəticə verir. Əməkdaş məhkumun davranış motivlərini, daxili psixoloji vəziyyətini anlamağa çalışmalı, dialoq yolu ilə onu doğru istiqamətə yönəltməlidir. Məsələn, belə şəxslərlə təlim-tərbiyə söhbətləri, maarifləndirici görüşlər və fərdi profilaktik tədbirlər aparılmalıdır.

Üçüncü istiqamət daxili rejim qaydalarının pozulmasına qarşı sistemli və ardıcıl nəzarətdir. Belə məhkumlar çox vaxt rejim tələblərini yoxlamağa, əməkdaşın reaksiyasını sınağa çəkməyə cəhd göstərirlər. Ona görə də, əməkdaş hər bir xırda qayda pozuntusuna dərhal və qanun çərçivəsində reaksiya verməlidir. Bununla yanaşı, rejim qaydalarına əməl edən, intizamlı davranan məhkumlar da mükafatlandırılmalı, onlarda düzgün davranış modellərinin formalaşmasına şərait yaradılmalıdır. Tərif və mükafat üsulları cəza qədər önəmlidir, çünki hər bir insan, istər azadlıqda, istərsə də məhdud şəraitdə, müsbət rəy və dəyərləndirməyə ehtiyac duyur.

Dördüncü vacib amil əmək və təhsil vasitəsilə islah prosesinin təşkilidir. Xüsusi risk daşıyan məhkumlar çox vaxt boşluq və məqsədsizlikdən qaynaqlanan aqressiv davranışlar sərgiləyirlər. Əgər onlara əməyin mənəvi və maddi dəyəri, təhsilin və bilik qazanmağın üstünlükləri izah edilərsə, davranışlarında dəyişiklik yaratmaq mümkündür. İstehsalatda, təsərrüfat sahələrində, təmir işlərində və ya peşə kurslarında fəal iştirak edən məhkumun sosial təcrid hissi azalır, öz dəyərini daha aydın dərk edir və gələcək həyatına planlı baxış formalaşdırır.

Beşinci istiqamət əməkdaşların birgə fəaliyyət və koordinasiyasının gücləndirilməsidir. Xüsusi risk qrupuna aid şəxslərlə işləyərkən yalnız tək bir əməkdaşın fəaliyyəti nəticə verməz. Burada psixoloq, əməliyyatçı, tərbiyəçi, nəzarətçi və rəhbər şəxslərin koordinasiyalı işi mühüm rol oynayır. Hər bir məhkumun davranış tarixi, şəxsi xüsusiyyətləri və risk səviyyəsi haqqında dəqiq məlumat bazası yaradılmalı, bu məlumatlar bölmələr arasında paylaşılmalıdır. Əməkdaşlar arasında daimi qarşılıqlı məlumat mübadiləsi intizamın qorunmasına, mümkün təxribatların qarşısının alınmasına və risklərin minimuma endirilməsinə kömək edir.

Nəhayət, insani münasibət və ədalət prinsipi heç vaxt unudulmamalıdır. Hər bir məhkum, cinayət törətmiş olsa da, insan olaraq hüquq və ləyaqət daşıyıcısıdır. Əgər əməkdaş onu yalnız cəzanın obyekti kimi deyil, həm də islah edilə bilən şəxs kimi qəbul edərsə, onda münasibətlərdə qarşılıqlı hörmət və etimad formalaşar. Bu isə həm daxili rejimin sabitliyinə, həm də müəssisənin ümumi təhlükəsizliyinə müsbət təsir göstərər.
Beləliklə, xüsusi risk qrupuna daxil olan məhkumların islahı yalnız inzibati tədbirlər deyil, həm də elmi əsaslandırılmış, psixoloji və pedaqoji yanaşmaların sintezi tələb edir. Əməkdaşın vəzifəsi cəza vermək yox, cəzanın məqsədini, yəni islahı və yenidən sosial adaptasiyanı təmin etməkdir. Bu istiqamətdə peşəkar, vicdanlı və prinsipial fəaliyyət göstərən əməkdaşlar cəza icra siyasətinin əsas dayağıdır və onların rolu cəmiyyətin təhlükəsizliyinin qorunmasında əvəzsizdir.

Əli İbrahimov, hüquqşünas