Əsəd rejimi hakimiyyətdə olarkən Suriyanın gələcəyini müəyyən etmək üçün üç ölkənin formalaşdırdığı “Astana prosesi” gündəmdə idi. İran, Türkiyə və Rusiya Suriyanın vətəndaş müharibəsindən sonra sabitliyi və qanuni aktor kimi beynəlxalq sistemə qayıtması üçün “yol xəritələri”ni cızmaq üçün müntəzəm olaraq və bütün səviyyələrdə görüşürdülər. Əsədin devrilməsi ilə proses dəyişdi və Astana “Əqabə prosesi” ilə əvəz olundu. Sadəcə Əqəbədəki iclas masasında əyləşənlərə baxanda dəyişikliyin nə qədər dramatik olduğunu görmək olar. Astana prosesini aparan ölkələrin heç biri ərəb deyildi; Ancaq Əsəd rejiminin devrilməsindən sonra Aqabada keçirilən ilk beynəlxalq Suriya toplantısında çox sayda ərəb ölkəsi olması diqqət çəkir ki, ev sahibi İordaniya ilə yanaşı Türkiyə, ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı, İraq, Livan, Misir və Aİ və BMT nümayəndələri masa arxasında əyləşiblər.
Burada ən diqqət çəkən ünsür Türkiyənin həm Astana, həm də Aqaba masalarında oturan yeganə ölkə olmasıdır. Bu, Türkiyənin Suriyanın gələcəyində ən çox söz sahibi olacaq ölkəyə çevrildiyinin konkret göstəricisidir. Ancaq bu, diqqətlə aparılmalı olan bir prosesdir. Ankara əvvəllər etdiyi səhvləri təkrarlamamalı, yəni yalnız sünni icmasının arxasında dayanıb Suriyadakı digər dini və etnik qrupları kənarlaşdırmaq kimi siyasi tələlərə düşməməlidir. Regional ərəb ölkələrinin Əqabə süfrəsində olması Suriya üzərindən Müsəlman Qardaşlar/İxvan hərəkatının canlanmasına qarşı bir növ təminat kimi görünür. Qardaşlar"ın Misir və ya Səudiyyə Ərəbistanının oturduğu masada özünə yer tapmaq çətindir. ABŞ başda olmaqla Qərb Cəbhəsinin Əqəbə süfrəsini qurarkən diqqət yetirdiyi tarazlıq bu olmalıdır.
Astanada əsas aktor olan, lakin adı Aqaba süfrəsində belə çəkilməyən Rusiya və İranın sadəcə olaraq “məğlubiyyəti” qəbul edəcəyini düşünmək çətindir. Artıq həm Tehran, həm də Moskva tərəfindən Suriyaya təzyiq etmək üçün kiçik addımlar atılmağa başlayıb. Məsələn, Rusiya Suriyanın bu qədər ehtiyacı olan taxıl tədarükünü dayandırdı, İran isə neft tədarükünü dayandırdı. Əsəd süqut etməzdən əvvəl Rusiyadan yola düşən taxılla yüklənmiş gəmilər bir müddət Suriya sahillərində gözləyib, daha sonra Misirə doğru irəliləməyə başlayıblar. Çox güman ki, Dəməşqdə yeni hökumətin həll yolu tapmalı olduğu iki təcili məsələ enerji və ərzaq təminatıdır. Rusiyanın Suriyada Əsəddən icarəyə götürdüyü iki hərbi bazanı saxlamaq üçün taxıl tədarükü məsələsindən istifadə etməsi ehtimalı var. Moskvanın əlində olan digər “silah” BMT Təhlükəsizlik Şurasına üzvlükdir. Dəməşqdə hakimiyyətdə olan HTŞ BMT Təhlükəsizlik Şurasının qərarı ilə “terror təşkilatı” kimi tanınıb. İndi Suriyanın “qanuni hökumət” və ya “güc tərəfdaşı” olması üçün terror təşkilatı etiketi yenidən BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən götürülməlidir. Rusiya da veto hüququ ilə bu Şuranın daimi üzvüdür.
Suriyadakı Tartus dəniz bazası və Hmeymim hava bazası Rusiya üçün çox dəyərli idi. Moskva bu bazalardan həm Şərqi Aralıq dənizində, həm də Afrikada hərbi effektivliyi baxımından logistik məqsədlər üçün istifadə edirdi. Bazaların Rusiyanın nəzarətindən çıxması çox güman ki, Moskvanın Afrika sahillərində, xüsusən də Liviyadakı bütün əməliyyatlarına dərindən təsir edəcək. Suriyadakı bazalarını itirən Rusiya “qlobal güc” olmaqdan bir addım da uzaqlaşacaq. Ancaq Rusiyanın Suriyada itkisi o qədər də çox deyil. Dünyanın aparıcı gübrə ixracatçısı olan Rusiya şirkətləri gübrə istehsalında istifadə olunan fosfatın böyük hissəsini Suriyadakı mədənlərdən tədarük edirdilər. Rejim dəyişikliyi ilə bu baxımdan imtiyazlar da ortadan qalxdı. Bundan əlavə, Rusiya Suriya ərazisində rusiyalı oliqarx Gennadi Timçenkoya Əsəd dövründə verilmiş neft və təbii qaz kəşfiyyatı imtiyazlarını itirib. Rusiya kimi, İran da Suriyada rejim dəyişikliyi ilə “regional güc” statusunu böyük ölçüdə itirdi. İranın Suriya vasitəsilə Livanla əlaqələri kəsildi və İranın dəstəklədiyi Hizbullah böyük ölçüdə tək qaldı.
Təbii ki, əslində Əqabə süfrəsində olmayan, lakin Suriyada yeni nizamda böyük ölçüdə aktiv olan başqa bir ölkəni də qeyd etməliyəm ki, Əsədin devrilməsi ilə Netanyahu hökuməti Colan təpələrinin o tayındakı bufer zonanı zəbt etdi və Suriyanın ən hündür nöqtəsi olan Hermon dağına (Cəbəl əl-Şeyx) İsrail bayrağı sancdı, həmçinin Suriyanın bütün silah və sursatlarını məhv etməyə nail oldu. Suriya ordusunu hər gün intensiv havadan bombardman edir. Görünür, İsrail Fələstində olduğu kimi Suriyada da “ordusuz yarım dövlət” yaratmağa çalışır. Bu qədər aktyorun rol oynadığı Suriyada sabitliyin hələ çox uzaqda olduğu aydındır. İsrail digər tərəfdən ən böyük problemini də cözməyə çalışır. Bu nədir..? SU.... Təpələrdən gələn yağış suları İordan çayını qidalandırır və ətraf əraziləri üzüm bağları və meyvə bağları üçün əlverişli edir, həmçinin heyvanlar üçün otlaq yaradır. İsrail ümumi suya ehtiyacının üçdə birini İordan çayı və Qolan təpələrindəki su ehtiyatlarından təmin edir. Ayrıca Yəhudilərin müqəddəs mətnlərində Colan bölgəsindən dəfələrlə bəhs edilməsi yəhudilərin gözündə bölgəni müqəddəsləşdirir.
Pərviz Əliyev, politoloq
