Cinayət hüququnun tarixi bəşəriyyətin mədəni, sosial və siyasi inkişafı ilə sıx bağlı olan, əsrlər boyu müxtəlif mərhələlərdən keçərək formalaşmış bir hüquq sahəsinin təkamül tarixidir. İnsan cəmiyyətlərinin ilkin dövrlərində yazılı qanunlar mövcud olmasa da, qəbilə və tayfa icmalarında davranış qaydaları, adət-ənənələr və tabu qaydaları hüquqi münasibətləri tənzimləyən əsas vasitə rolunu oynayırdı. Bu dövrdə cinayət anlayışı çox vaxt icmaya və ya onun tanrısına qarşı edilən günah kimi qəbul edilir, cəza isə həm günahkarı islah etmək, həm də digərlərini eyni hərəkətdən çəkindirmək məqsədi daşıyırdı.
Qədim Mesopotamiya dövlətlərində, xüsusilə e.ə. XVIII əsrdə Babil hökmdarı Hammurapinin yaratdığı məşhur "Hammurapi Qanunları" cinayət hüququnun yazılı şəkildə təcəssüm etmiş ilk nümunələrindən biri sayılır. Burada “gözə-göz, dişə-diş” prinsipi əsasında cəzaların tətbiqi, mülkiyyətin qorunması və ictimai asayişin təmin olunması əsas məqsəd idi. Qədim Misir, Hindistan və Çin hüquq sistemlərində də cinayət anlayışı dövlətin və ali hökmdarın iradəsinə zidd hərəkət kimi qiymətləndirilir, cəzalar isə çox vaxt sərt və qəddar xarakter daşıyırdı.
Qədim Yunanıstanda cinayət hüququnda əxlaq, ədalət və dövlət nizamının qorunması mühüm yer tuturdu. Burada hüquq yalnız hökmdarın iradəsinə deyil, həm də ümumi qanun anlayışına əsaslanmağa başlamışdı. Afina qanunvericisi Drakonun sərt qanunları və Solonun islahatları bu sahədə mühüm tarixi mərhələ olmuşdur. Qədim Romada isə cinayət hüququ daha sistemli, hüquqi texnika baxımından mükəmməl formaya düşmüş, “XII Cədvəl Qanunları” və sonrakı hüquqi inkişaflar sayəsində cəza anlayışı fərd və dövlət maraqlarının qorunmasına yönəlmişdir. Romanın hüquqi irsi sonrakı Avropa hüquq sistemlərinin formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir.
Orta əsrlərdə cinayət hüququ kilsə qanunları və feodal adətləri ilə sıx bağlı idi. Kilsə günahı yalnız dini deyil, həm də hüquqi cinayət kimi qəbul edir, inkvizisiya məhkəmələri isə sərt cəzalar tətbiq edirdi. Bu dövrdə cəzalar çox vaxt edam, işgəncə, sürgün və ictimai rüsvayetmə kimi ağır formalarla icra olunurdu. Lakin XII-XIII əsrlərdən başlayaraq Avropada şəhərlərin inkişafı, ticarətin genişlənməsi və hüquqi münasibətlərin mürəkkəbləşməsi cinayət hüququnun daha rasional əsaslar üzərində qurulmasına səbəb oldu.
XVII-XVIII əsrlərdə Maarifçilik dövrü ilə birlikdə humanist ideyalar cinayət hüququna daxil olmağa başladı. Monteskyö, Volter və xüsusilə də Çezare Bekkarianın “Cinayətlər və cəzalar haqqında” əsəri cəza siyasətinin ədalət, bərabərlik və zərurət prinsiplərinə əsaslanmalı olduğunu irəli sürdü. Bu ideyalar nəticəsində edam və işgəncə kimi qeyri-insani cəzalar mərhələli şəkildə məhdudlaşdırıldı, qanunların dəqiqliyi və hamı üçün bərabər tətbiqi anlayışı gücləndi.
XIX və XX əsrlərdə cinayət hüququ artıq elmi hüquq sahəsi kimi formalaşaraq dövlətlərin milli qanunvericilik sistemlərində mühüm yer tutdu. Cinayət anlayışı və cəza sistemi təkcə repressiv deyil, həm də islahedici və profilaktik funksiyalar daşımağa başladı. Beynəlxalq hüquqda insan hüquqlarının qorunması, müharibə cinayətləri, terrorizm, korrupsiya və digər ağır cinayət növləri üzrə vahid standartların yaradılması istiqamətində mühüm addımlar atıldı.
Müasir dövrdə cinayət hüququ tarixi təcrübə ilə yanaşı, insan hüquqlarının təmin edilməsi, ədalətin bərqərar olunması və cəmiyyətin təhlükəsizliyinin qorunması məqsədlərinə xidmət edir. Onun təkamülü göstərir ki, hüquq yalnız cəza vermək üçün deyil, həm də insanları cinayət törətməkdən çəkindirmək, sosial ədaləti təmin etmək və bəşəri dəyərləri qorumaq üçün mövcud olmalıdır.
Əli İbrahimov, hüquqşenas
