2025-ci il aprelin 4-də Səmərqənd dünyaya tamam başqa statusda - müasir dünya diplomatiyasının mərkəzi kimi göründü. Həmin gün möhtərəm Prezident Şavkat Mirziyoyevin sədrliyi ilə ilk Mərkəzi Asiya - Avropa İttifaqı sammiti keçirildi.

Tədbirdə Avropa İttifaqı Şurasının prezidenti Antonio Kosta, Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Leyen, Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti Kasım-Jomart Tokayev, Qırğız Respublikasının Prezidenti Sadır Japarov, Tacikistan Respublikasının Prezidenti Emoməli Rəhmon, Türkmənistan Prezidenti Serdar Berdiməhəmmədov, həmçinin Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankının prezidenti iştirak etmişlər.

Gündəliyə uyğun olaraq Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Avropa İttifaqı arasında çoxşaxəli münasibətlərin və praktiki əməkdaşlığın inkişaf perspektivləri nəzərdən keçirilib, beynəlxalq və regional siyasətin aktual aspektləri ətrafında fikir mübadiləsi aparılıb.

İnvestisiya əməkdaşlığının genişləndirilməsi və ticarət dövriyyəsinin artırılması, innovasiyalar, “yaşıl” enerji, mədənçıxarma, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, logistika və rəqəmsallaşma sahələrində birgə proqramların və əməkdaşlıq layihələrinin təşviqinə, mədəniyyət, turizm, elm, təhsil və digər prioritet sahələrdə fəal mübadilələrin davam etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilib.

Bu hadisəni Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Leyen təsvir edib:

– Özbəkistan və Mərkəzi Asiya ölkələri Avropa üçün etibarlı tərəfdaşlardır. Bizi çoxillik dostluq bağlayır və əlaqələrimiz fəal ticarətə, ideya və innovasiyalara əsaslanır. Bu, sıx və strateji əməkdaşlıq üçün möhkəm təməldir. Mərkəzi Asiya ilə yeni əlaqələr o deməkdir ki, biz bir-birimizə inamla arxalana bilərik. İndiki dünyada isə belə əməkdaşlıq hər zamankından daha vacibdir.

Doğrudan da, vaxtilə beynəlxalq prosesləri ehtiyatla müşahidə edən Özbəkistan bu gün belə geniş dialoq meydanına çevrilib. Bu, sadəcə, təsadüf deyil, Şavkat Mirziyoyevin həyata keçirdiyi dərin düşünülmüş, iddialı siyasətin nəticəsidir. Prezident cəmi bir neçə il ərzində Özbəkistanı dünya səhnəsində parlaq, nəzərə çarpan ifaçıya çevirə bildi. Dövlətimizin başçısının yeni diplomatik doktrinası üç aydın prinsipə - aşkarlıq, praqmatizm və çoxtərəfliliyə əsaslanır.

Açıqlıq, qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlıq ideyasını dəstəkləyən istənilən tərəfdaşla ünsiyyətə hazır olmaqdır.

Praqmatizm, nəticəsiz bəyanatlardan və ya sonsuz mübahisələrdən qaçaraq, diqqəti konkret nəticəyə yönəltmək bacarığıdır.

Çoxtərəflilik diplomatik tarazlıq sənətidir. Bu prosesdə Özbəkistan müxtəlif maraqları uğurla birləşdirir və eyni zamanda həm Şərq, həm Qərb, aparıcı dövlətlər və regional tərəfdaşlarla etibarlı əlaqələr qurur.

Bu gün Özbəkistanın səsi BMT, YUNESKO, ŞƏT, İƏT və digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların tribunalarında xüsusi hörmət və diqqətlə eşidilir. Dövlət başçıları və iri beynəlxalq təşkilatlar Şavkat Mirziyoyevin xidmətlərini açıq şəkildə etiraf edərək, Özbəkistanın regionun sabitləşdirilməsində, infrastrukturun inkişafında, humanitar problemlərin həllində və mədəniyyətlərarası dialoqun gücləndirilməsində mühüm rol oynadığını vurğulayırlar.

Prezident Mirziyoyevin rəhbərliyi ilə müasir Özbəkistan diplomatiyası sübut edir ki, qlobal təhlükələr dövründə uğurun açarı təcrid deyil, iştirak, qarşıdurma, dialoq, münaqişə deyil, əməkdaşlıqdır. Məhz bu aydın və ardıcıl mövqe, dövlət başçısının şəxsi qətiyyəti və diplomatik müdrikliyi sayəsində Özbəkistan özünü qlobal diplomatiyanın yeni fenomeni kimi möhkəm təsdiq etmişdir. İndi onlar bu haqda danışır, fikirlərini dinləyir və bununla irəliləməyə hazırdırlar.

Daşkənd son üç ildə BMT Baş Assambleyasının on xüsusi qətnaməsinin təşəbbüskarı olub – Aral dənizi regionunun ekoloji innovasiya zonası kimi tanınmasından tutmuş Mərkəzi və Cənubi Asiya Əlaqələri Proqramının qəbuluna qədər. Özbəkistan regionda ilk olaraq Parlamentlərarası İttifaqın 150-ci Assambleyasına ev sahibliyi edib, BMT-nin Dövlət Xidməti – 2025 forumunu keçirib və UNESCO-nun 43-cü Baş Konfransına hazırlaşır.

İqtisadiyyatda “əl sıxaraq” bağlanan sövdələşmələr sürətlə milyardlarla dollar investisiyaya çevrilir. Fitch suveren reytinqi BB-yə yüksəldib, AYİB portfeli rekord həddə 5 milyard avroya çatıb və Daşkəndin “yaşıl” istiqrazları tələbatın üçqat artması ilə satılır. Avrasiya xəritəsində yeni dəhlizlər - Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan dəmir yolu və Hind okeanına birləşdirən Trans-Əfqan marşrutu yaranır. Enerji sektorunda hər yeni binada 1,5 GVt gücündə ACWA Rowyer külək stansiyası və məcburi günəş enerjisi istehsal sistemləri tikilir.

Əsas sərvət xalqın və qonşuların etimadı olaraq qalır. Özbəkistan, Tacikistan və Qırğızıstan prezidentləri tərəfindən “Əbədi dostluq” haqqında Xucənd Bəyannaməsini imzalamaqla Daşkənd mehriban qonşuluğu əməli dəyərə çevirə bildiyini təsdiqlədi. Avropa İttifaqı və Mərkəzi Asiya ölkələrinin hamısının Səmərqənddə eyni masa arxasında əyləşməsi Mirziyoyevin təklif etdiyi “yumşaq sərhədlər və möhkəm təminatlar” ideyasının praktiki siyasi modelə çevrildiyini göstərir. Məhz buna görə də bu gün müxtəlif paytaxtların diplomatik səslərini dinləyəndə vahid, etibarlı bir fikir eşitmək olar. Özbəkistan qitələr və mədəniyyətlər arasında etibarlı körpüdür, gələcəyimizi birlikdə qura biləcəyimiz tərəfdaşdır.

Yeni Diplomatik İstiqamət

Prezident Şavkat Mirziyoyevin müəyyən etdiyi müasir diplomatik istiqamət bu gün beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən mürəkkəb proseslərə təmkinli və əməli yanaşma nümunəsi kimi qəbul edilir. Yeni xarici siyasət doktrinası mütləq açıqlıq prinsipini təcəssüm etdirir. Daşkənd açıq şəkildə nümayiş etdirdi ki, onun qapıları dünyanın istənilən ölkəsi ilə bərabərhüquqlu və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan dialoq üçün açıqdır. Belə diplomatik fəlsəfə ölkəyə çevik olmağa, beynəlxalq problemlərə çevik reaksiya verməyə, eyni zamanda, milli maraqlarının qorunmasında sabitliyi və müstəqilliyi qoruyub saxlamağa imkan verir.

Praqmatizm Özbəkistanın xarici siyasətinin mühüm sütunudur. Şavkat Mirziyoyev hər zaman vurğulayırdı ki, diplomatiya yüksək bəyanatlarda deyil, vətəndaşlara və dövlətə nəzərəçarpacaq mənfəət gətirən əməli işdə özünü göstərməlidir. Belə yanaşma ölkəyə sözü əmələ, razılaşmaları real nəticəyə çevirə bilən etibarlı tərəfdaş kimi möhkəm reputasiya qazandırıb. Bu gün məhz bu praqmatizm Avropa, Asiya, Yaxın Şərq və Amerika qitəsindən investorları və tərəfdaşları cəlb edərək Özbəkistanı sürətlə inkişaf edən qlobal əməkdaşlıq arenasına çevirib.

Özbəkistanın diplomatik strategiyasının digər əsas elementi maraqlar balansıdır. Prezident dəfələrlə bəyan edib ki, ölkə çoxşaxəli münasibətlər qurmağa çalışır, lazımsız münaqişələrdən qaçır, blok siyasətinə qarışmır. Şavkat Mirziyoyevin sözlərinə görə, “bu gün divarlar və maneələr dövrü deyil, körpülər və qarşılıqlı anlaşma yolları dövrüdür”. O, BMT Baş Assambleyasında bu nöqteyi-nəzəri açıq şəkildə ifadə edərək qeyd edib ki, “müasir beynəlxalq problemləri güc və təzyiqlə aradan qaldırmaq mümkün deyil, bu proses diplomatik səbir, beynəlxalq hüquqa hörmət və dialoq mədəniyyəti tələb edir”.

Dövlətin seçdiyi danışıqlar tərzi artıq bütün dünyada tanınır. Bu, təmkinli ünsiyyət üsuludur, həmsöhbəti diqqətlə dinləmək və rəqibin nöqteyi-nəzərini nəzərə almaq istəyidir. Məhz bu yanaşma, hətta mübahisəli sərhəd məsələsi, su və enerji problemi və ya beynəlxalq münaqişə kimi ən mürəkkəb situasiyalarda kompromis tapmağa imkan verir.

"Diplomatiya artıq mövcud böhranı həll etmək üçün deyil, onun qarşısını almaq üçün işləməlidir" dedi Şavkat Mirziyoyev. “Əsl diplomatiya başqalarının problem gördükləri yerdə həll yolunu görmək və onları bağlı hesab etdikləri qapıları açmaq bacarığıdır.”

Bu gün məhz bu yanaşma sayəsində özbək diplomatiyası regionun sabitləşməsinə, ümumi məqsədə çatmaq üçün müxtəlif ölkələrin və xalqların səylərini birləşdirməyə xidmət edən sülh və harmoniya alətinə çevrilib. Bu nümunə göstərir ki, XXI əsrdə diplomatiya o zaman səmərəli ola bilər ki, danışıqlar dairəsində bərabərhüquqlu tərəfdaşlar iştirak etsinlər, bir-biri ilə qarşıdurmaya hazır olsunlar və davamlı sülh və firavanlıq yolunu birgə axtarsınlar.

Mərkəzi Asiya: əməkdaşlığın yeni dövrü

Şavkat Mirziyoyevin “diplomatik inqilabı” Özbəkistan üçün yeni kurs təyin etdi. Bu prosesin ilk ciddi nəticəsi Mərkəzi Asiyanın konstruktiv tərəfdaşlıq formatına cəsarətlə keçməsində özünü göstərdi. Bu baxımdan Daşkənd cəlbedici qüvvə kimi meydana çıxıb. Özbəkistanın fəal mövqeyi sayəsində region prezidentlərinin məşvərət görüşləri birdəfəlik xoşməramlılıq jestindən müntəzəm mexanizmə çevrilib. ABŞ-ın iştirakı ilə C5+1 formatı dialoqa əlavə dəstək verib - son iki sammit zamanı yükdaşımalar üçün “yaşıl” dəhliz razılaşdırılıb, tarif siyasətinin ümumi prinsipi hazırlanıb. Nyu-Yorkda vahid ödəniş və logistika sistemi üçün imkanlar yaradacaq rəqəmsal inteqrasiya üçün “Yol xəritəsi” imzalanıb. Buna cavab olaraq, Amerika tərəfi DFC və USAID kredit xətlərinin milyard dollara qədər artdığını elan etdi. Ən əsası, diplomatik konsensus möhkəmləndi.

2025-ci il martın 31-də Özbəkistan, Tacikistan və Qırğızıstan prezidentləri tərəfindən imzalanmış Əbədi Dostluq haqqında Xucənd Bəyannaməsi qarşılıqlı etimadın ən parlaq simvoludur. Sənəd üç sərhədin yekun “təmas nöqtəsini” hüquqi cəhətdən müəyyənləşdirməklə yanaşı, həm də gələcək bütün mübahisələri yalnız birbaşa danışıqlar yolu ilə həll etmək öhdəliyini müəyyən edib.

Tacikistan Xarici İşlər Nazirliyi bunu “regional barışıq yolunda tarixi addım” adlandırıb, BMT Təhlükəsizlik Şurası isə bəyannaməni “profilaktik diplomatiya nümunəsi” kimi qiymətləndirib. Ratifikasiyadan dərhal sonra üç sərhəd keçid məntəqəsi vasitəsilə nəqliyyatın hərəkəti bərpa edilib. Sonrakı 6 ayın nəticələrinə görə, üç ölkə arasında ticarət dövriyyəsinin həcmi 27 faiz artıb. Bu yaxınlarda “kağız üzərində” sayılan meqa layihələr yaxınlaşma üçün infrastruktur əsasını təşkil edir. 2024-cü ilin iyununda Pekin, Bişkek və Daşkənd Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan dəmir yolunun marşrutunu qəti şəkildə təsdiqlədi və Narın dərəsində tikinti və kəşfiyyat işlərinə başlanıldı. Cənubda Özbəkistan və Əfqanıstan ən qısa quru yolu ilə ilk dəfə olaraq Mərkəzi Asiyanı Ərəb dənizinin limanları ilə birləşdirəcək Məzari-Şərif-Kabil-Pişəvər trans-Əfqan dəhlizinin texniki və iqtisadi parametrləri barədə razılığa gəliblər. Hər iki magistral Asiya İnkişaf Bankı və İslam İnkişaf Bankı tərəfindən dəstəklənir və onların yükdaşıma qabiliyyəti ildə 20 milyon tondan çox qiymətləndirilir.

Ənənəvi olaraq region üçün ən aktual hesab edilən su və enerji sektorunda əldə olunan nəticələr də diqqətəlayiqdir. 2025-ci ilin yanvarında Qırğızıstan, Qazaxıstan və Özbəkistanın energetika nazirləri Dünya Bankının vasitəçiliyi ilə 1,9 GVt gücündə olan Kambarota SES-1-in birgə maliyyələşdirilməsinə dair saziş imzaladılar ki, bu da suyun buraxılış cədvəlini qışda düzənliklərə elektrik enerjisi təchizatı ilə əlaqələndirdi. Özbəkistan və Tacikistan Zərəfşanda 140 meqavat gücündə Yavon SES-i tikir, bu, ilk dəfə olaraq aşağı axınındakı bir ölkənin yuxarıdakı qonşusunun hidroenergetikasına sərmayə qoymasıdır. Eyni zamanda, Düşənbə CAPS vahid enerji sisteminə qoşulur və beş respublikanın baş nazir müavinləri mövsümlərarası çatışmazlıqları aradan qaldırmaq üçün “su üçün enerji” prinsipi üzərində razılığa gəliblər. Beləliklə, on ildən az müddətdə Mərkəzi Asiya səpələnmiş dövlətlər arxipelaqından bir-birini tamamlayan iqtisadi və nəqliyyat ekosisteminə çevrildi. Dəmir yolları, birgə su elektrik stansiyaları, açıq sərhədlər, vahid tarif siyasəti yeni reallığı formalaşdırır. Hər bir tərəf kollektiv sabitlikdə maraqlıdır. Və hər bir mühüm hadisədə - istər Xucənd razılaşması, istər Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan layihəsi, istərsə də Kambarota bəndi - Özbək diplomatiyasının rolu hiss olunur.

Diplomatik təşəbbüslər və beynəlxalq arena

Daşkəndin “regional moderatorlar” kateqoriyasından qlobal təşəbbüskarlar klubuna qəfil keçidinin ən parlaq göstəricisi BMT Baş Assambleyası tərəfindən Özbəkistanın təqdimatı və ya həmmüəllifliyi ilə qəbul edilmiş on xüsusi qətnamədir. Aral dənizi regionunu “ekoloji innovasiyalar və texnologiyalar zonası” elan edən A/RES/75/278 sənədinin mətninin məzmunu və “Mərkəzi və Cənubi Asiya arasında qarşılıqlı əlaqənin gücləndirilməsi haqqında” A/RES/76/295 qətnaməsinin məzmunu göstərir ki, Daşkənd milli gündəliyi – ekologiya, nəqliyyat və iqlimi ölkələr19 üçün ümumi maraqlara çevirməyi bilir. Eyni məntiq Səmərqəndi ən böyük çoxtərəfli forumların xəritəsinə salıb. 2025-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında qədim şəhər Mərkəzi Asiya tarixində ilk dəfə olaraq YUNESKO-nun 43-cü Baş Konfransına ev sahibliyi edəcək. Bu ilin iyun ayında bu şəhərdə “2030-cu ilə qədər beş il: Rəqəmsal transformasiyanın sürətləndirilməsi” şüarı altında BMT-nin Dövlət Xidmətləri Forumu keçirilib.

Parlamentlərarası İttifaqın 150-ci Assambleyasının keçirilmə yeri kimi də Daşkənd seçilib. Bu il aprelin 5-9-da paytaxta 140 ölkədən nümayəndələr toplaşıb. Yubiley forumunun Özbəkistanda keçirilməsi “ölkənin parlament islahatları və ictimai nəzarətin genişləndirilməsi sahəsində mühüm nailiyyətləri” ilə izah edilib. 4 aprel 2025-ci ildə keçirilən ilk Mərkəzi Asiya-Avropa İttifaqı sammiti “qlobal yüksəlişin” kulminasiya nöqtəsi oldu. Səmərqənddə Avropa Şurasının prezidenti Antonio Kosta və beş Mərkəzi Asiya respublikasının prezidentləri bir yerə toplaşıblar. Ursula von der Leyen 12 milyard avroluq “Qlobal Gateway” paketini elan etdi və iştirakçıları “seçim tərəfdaşları” adlandırdı. İclasın aparıcısı Şavkat Mirziyoyev regionun Aİ ilə ticarət dövriyyəsinin artıq 54 milyard avroya çatdığını qeyd edib.

Yəni Özbəkistan qısa tarixi müddətdə dünya diplomatiyasının “kompasını” açmağa nail olub. Praktik problemlərdən planetar həll yollarına, Aral dənizində ekoloji innovasiyalardan Avrasiya dəhlizlərinə və rəqəmsal idarəetməyə qədər. Hər bir yeni platforma, hər bir qətnamə ölkənin beynəlxalq konsensusun etibarlı memarı kimi nüfuzunu daha da gücləndirir.

Özbəkistanın diplomatik fenomeni təkcə genişmiqyaslı qlobal tanınmada deyil, həm də etimad reytinqində, misli görünməmiş investisiya axınında və iri “yaşıl” layihələr portfelində öz əksini tapmış praktiki nailiyyətlər zəncirinə çevrilir. Bu gün artan iqtisadi potensial, sürətləndirilmiş rəqəmsallaşma, məqsədyönlü sosial proqramlar və səxavətli humanitar gündəm ölkənin yeni xarici siyasət imicinin tərkib hissəsinə çevrilir.

Ən diqqətçəkən məqam isə odur ki, Daşkənd dünyanın Mərkəzi Asiyaya baxışını dəyişməyi bacarıb. Əgər dünən xarici tərəfdaşlar hər bir respublika ilə ciddi şəkildə “ayrıca” işləyirdilərsə, bu gün əsasən Şavkat Mirziyoyevin qətiyyətli təşəbbüsləri sayəsində region getdikcə bir-biri ilə əlaqəli bütöv kimi qəbul edilir. Birgə layihələr, “beşlik” məsləhətləşmə formatları hesabına konkret dövlətin uğurları artır. Məhz bu sinerji, hökm sürən inam və açıqlıq mühiti Özbəkistanı Avropa, Asiya və Yaxın Şərq arasında etibarlı körpüyə çevirir, bütün Mərkəzi Asiyanın investisiya cəlbediciliyini artırır.

Praqmatizm, maraqlar balansı və beynəlxalq hüquqa ciddi hörmət Daşkəndə ölkənin suverenliyini möhkəmləndirməyə və eyni zamanda regional birliyin mühüm memarına çevrilməyə imkan verir.

NEWSCENTER.AZ