Mülkiyyət əleyhinə olan cinayətlər üzrə məhkumların cəzadan şərti olaraq vaxtından əvvəl azad edilməsi məsələsi məhkəmə təcrübəsində mühüm və eyni zamanda zərif yanaşma tələb edən bir mövzudur. Belə işlərdə məhkəmələr çox zaman ilk növbədə cinayət nəticəsində dəymiş ziyanın tam və ya qismən ödənilib-ödənilməməsi məsələsini diqqət mərkəzinə çəkir. Bu, təbii və məntiqli hal kimi görünsə də, hüquqi baxımdan məsələyə birtərəfli yanaşmaq doğru olmaz. Çünki ziyanın ödənilməsi faktı, şübhəsiz, məhkumun davranışını, onun islah olunma meyllərini və zərərçəkmişə münasibətini göstərən mühüm amillərdəndir. Lakin bu faktın olmaması, xüsusilə də obyektiv səbəblərdən qaynaqlanırsa, məhkumun azadlığa buraxılmasına maneə kimi qiymətləndirilməməlidir.
Ali Məhkəmənin Plenum qərarında da bu məsələ aydın şəkildə öz əksini tapmışdır. Qərara əsasən, məhkumun ziyanı ödəməməsi yalnız o halda mənfi hal kimi qiymətləndirilə bilər ki, bu, qəsdən, yəni bilərəkdən və məqsədli şəkildə həyata keçirilmiş olsun. Əks təqdirdə, yəni məhkumun maddi imkansızlıq, işsizlik və ya digər obyektiv səbəblərdən ziyanı ödəyə bilməməsi hallarında onun bu səbəbdən şərti azad edilmədən məhrum olunması ədalət prinsiplərinə zidd olardı. Qanunun ruhu və məqsədi cəzanın ədalətli tətbiqini, şəxsin islahını və onun cəmiyyətə yenidən faydalı fərd kimi qayıtmasını təmin etməkdir.
Əslində, məhkəmə hökmü çıxarılarkən artıq cinayətin ictimai təhlükəlilik dərəcəsi, ziyanın ödənilib-ödənilməməsi, təqsirləndirilənin şəxsiyyəti və digər halların hamısı kompleks şəkildə qiymətləndirilir. Bu amillər əsasında təyin olunan cəza da həmin şərtlərin yekun nəticəsidir. Deməli, ziyanın ödənilməməsi faktı artıq cəzanın ölçüsündə öz əksini tapdığı üçün, sonradan bu amilin yenidən şərti azadlığa buraxılma prosesində əngəl kimi istifadə edilməsi qanunun məqsədinə və ədalət prinsiplərinə uyğun deyil.
Cinayət Məcəlləsinin 76-cı maddəsi məhz bu məqsədlə, yəni məhkumun cəzaçəkmə dövründəki davranışının, islah prosesində əldə etdiyi nəticələrin qiymətləndirilməsini təmin etmək üçün nəzərdə tutulub. Məhkəmələr bu maddəni tətbiq edərkən məhkumun davranışına, intizamlılığına, əmək fəaliyyətinə, təhsil və ictimai işlərdə iştirakına xüsusi diqqət yetirməlidirlər. Mülkiyyət əleyhinə olan cinayətlərdə əsas meyar şəxsin cəzaçəkmə müddətində göstərdiyi nümunəvi davranış, peşmançılıq hissi və cəmiyyətə yenidən inteqrasiya potensialıdır.
Bu yanaşma yalnız fərdi ədalət prinsiplərini deyil, həm də cəmiyyətin ümumi hüquqi siyasətini dəstəkləyir. Məhkumun vaxtından əvvəl azad olunması onun islah olunduğunu və artıq cəmiyyət üçün təhlükə törətmədiyini göstərən bir hüquqi mexanizmdir. Bu, həmçinin digər məhkumlar üçün də müsbət motivasiya yaradır. Onlar anlayırlar ki, nümunəvi davranış, nizam-intizam və əməksevərlik nəticəsində qanunla nəzərdə tutulmuş güzəştlərdən faydalanmaq mümkündür.
Nəticə etibarilə, Cinayət Məcəlləsinin 76-cı maddəsinin ardıcıl və məqsədyönlü tətbiqi məhkəmə ədalətinin təntənəsinə, cəza siyasətinin humanistləşməsinə və cəzanın əsas məqsədi olan islah prosesinin real şəkildə həyata keçirilməsinə xidmət edir. Mülkiyyət əleyhinə cinayətlər üzrə məhkumların bu prinsip əsasında azadlığa buraxılması, həm hüquqi, həm də mənəvi baxımdan cəmiyyət üçün daha ədalətli və faydalı nəticələr doğurur.
Əli İbrahimov, hüquqşünas
